Bản sắc văn hóa địa phương

Hát Đúm là một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian nằm trong hệ thống di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam, khá phổ biến ở vùng châu thổ Bắc Bộ như ở huyện Cát Hải, Kiến Thụy, Đồ Sơn - thành phố Hải Phòng; thị xã Quảng Yên - tỉnh Quảng Ninh; tỉnh Thái Bình…, nhưng ở mỗi vùng, miền, Hát Đúm lại mang những nét đặc thù riêng.

Hát Đúm ở Thủy Nguyên có nhiều điểm riêng biệt, tiêu biểu hơn cả, được thể hiện trong lối trang phục, âm ngữ, cách hát, các lề lối sinh hoạt văn hóa đi kèm. Hát Đúm Thủy Nguyên tập trung chủ yếu tại tổng Phục Lễ cũ, gồm các xã Phục Lễ, Phả Lễ, Lập Lễ, Tam Hưng ngày nay. Hát Đúm ra đời từ quá trình lao động và sản xuất, thể hiện bản sắc văn hóa địa phương, gắn liền với đời sống tinh thần của cư dân vùng đất này qua nhiều thế hệ.

Hội Hát Đúm được duy trì với niềm đam mê không chỉ của các nghệ nhân mà còn cả ở những thế hệ kế cận

Là loại hình dân ca hình thành trong môi trường lao động, sau đó trở thành dân ca trong lễ hội, hát đúm vùng tổng Phục đã gắn với những sắc thái văn hóa độc đáo của cư dân ven biển. Trong xã hội xưa, một trong những tục lệ phổ biến có liên quan đến Hát Đúm ở đây là tục bịt khăn che mặt của phụ nữ. Theo đó, từ xa xưa ở tổng Phục, đặc biệt là Phục Lễ, Phả Lễ, Lập Lễ, các cô gái thường dùng những chiếc khăn mỏ quạ đội trên đầu và bịt mặt.

Mỗi năm họ chỉ cởi bỏ chiếc khăn che mặt một lần trong ngày hội Hát Đúm đầu xuân, tổ chức vào mùng 5 tháng Giêng hàng năm. Trong hội, khi bắt đầu hát, không người nào bỏ khăn che mặt. Họ thường đi thành tốp năm, sáu người, khi hát đối đáp với bên nam, nếu phải lòng chàng trai nào, cô gái sẽ mở khăn che mặt. Cũng bởi lẽ đó mà hội xuân Hát Đúm thêm phần lôi cuốn, hấp dẫn…

Trong xã hội xưa, nếu Hát Đúm hấp dẫn và lôi cuốn mọi người bởi những câu hát tình tứ, thơ mộng thì tục bịt khăn che mặt của phụ nữ lại tạo ra sự tò mò, cuốn hút khách thập phương. Khi các cô gái mở mặt để hát đối đáp với các chàng trai, mọi người không khỏi trầm trồ, thán phục trước vẻ đẹp của họ.

Hình thức diễn xướng độc đáo

Ngày nay, Hội Hát Đúm ở Thủy Nguyên vẫn được duy trì với niềm đam mê không chỉ của các nghệ nhân mà còn cả ở những thế hệ kế cận. Các xã còn thành lập CLB Hát Đúm để giao lưu và thi Hát Đúm toàn huyện. Hát Đúm không cầu kỳ về hình thức, phục trang…mà dễ đi vào lòng người từ hình thức hát đối đáp. Tuy nhiên đây là một hình thức diễn xướng dân gian gắn liền với lễ hội cho nên vẫn phải tuân thủ các quy tắc, thể lệ từ xưa truyền lại.

Theo đó, thể lệ hát được quy định khá chặt chẽ. Tốp hát cùng giới (nam hoặc nữ) thường là những người cùng lứa tuổi, không hát với người trong gia đình, họ tộc. Thú vị nhất là được hát với người làng bên. Khi hát, bạn hát (đặc biệt là nam) không được chọn các từ khó hiểu cho bạn hát của mình. Khi ứng đối không được, bạn hát có thể nhờ bạn trong tốp hát của mình ứng đối hộ, sau đó họ lại có thể tiếp tục cuộc hát. Người hát không được dừng hát giữa bài, bởi như vậy sẽ bị phạt, phải mời những người đi hát uống rượu, ăn quà…

Các nghệ nhân ở đây cho biết, khi vào cuộc hát, bao giờ câu hát mừng cũng được hát đầu tiên. Tiếp đó từng người trong nhóm nam và nhóm nữ có thể hát câu chào mừng để làm quen. Lời hát thường là thể song thất lục bát hoặc thể lục bát. Lời hát chỉ cần ứng đối đúng ý chính của bạn hát chứ không quy định ngắn dài… Đặc biệt, người hát sau tuyệt đối không được hát giống với lời ca của người hát trước.

Người dân nô nức đến nghe Hát Đúm

 Trong lễ hội, nhiều thể loại hát phong phú được thể hiện. Mở đầu là hát mừng khi gặp nhau, tiếp theo là hát giao kèo, hát hỏi, hát đố, hát mời, hát họa, hát huê tình, hát cưới, hát lính… và thường kết thúc bằng hát ra về. Khi đã “say hát” hai bên thường rất tâm đầu ý hợp trong các lời đối đáp và thường mượn hình tượng từ cái ô, chiếc khăn xếp, cái nón… của nhau để hát hỏi xin vật làm tin. Những lúc hát đối đáp như thế làm cho cuộc hát thêm sinh động.

Nỗ lực bảo tồn và phát huy

Hiện nay, Hát Đúm ở Thủy Nguyên đã có đôi nét thay đổi so với thời xưa. Trong công tác bảo tồn gặp không ít khó khăn, nhất là công tác truyền dạy cho các lớp kế cận. Không gian nghệ thuật Hát Đúm đã ít nhiều chịu ảnh hưởng bởi xu hướng và thị hiếu của người nghe, người xem. Tuy nhiên trên thực tế, từ sự nỗ lực của địa phương, Hội Hát Đúm vẫn được duy trì tổ chức, thể hiện sức sống bền lâu của loại hình di sản độc đáo này. Để tiếp tục bảo tồn và phát huy những giá trị to lớn của Hát Đúm, cần đến sự chung tay của cả cộng đồng, đặc biệt là cư dân vùng có di sản.  

Với quy mô cấp huyện, từ năm 2013, Trung tâm Văn hóa - Thông tin huyện phối hợp với Ủy ban nhân dân các xã có di sản Hát Đúm gốc khôi phục và tổ chức Chung kết Hội thi hát Đúm huyện Thủy Nguyên, thường lệ diễn ra vào chiều mùng ngày mùng 5 Tết hằng năm. Địa điểm tổ chức được luân phiên giữa các xã có truyền thống Hát Đúm.

Qua 5 năm tổ chức, Hội thi có sự mở rộng về quy mô và thành phần tham dự theo từng năm. Năm 2013, với sự tham gia của 3 đội thi xã Phục Lễ, Phả Lễ, Lập Lễ. Từ năm 2014 đến nay, có 5 xã tham gia gồm: Phục Lễ, Phả Lễ, Lập Lễ, Tam Hưng, Ngũ Lão..

Đến nay, về quê hương Thủy Nguyên mỗi khi có hội Hát Đúm, vẫn gặp cảnh người dân nô nức đi nghe hát. Tin rằng, đây chính là nguồn “nội sinh” cho sức sống bền bỉ của loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian vừa được vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Các CLB Hát Đúm, các nghệ nhân và thế hệ trẻ Thủy Nguyên cùng với lãnh đạo địa phương chung tay cùng nhau bảo tồn và phát huy những nét đẹp vốn có của nó.

Thông qua Hội Hát Đúm cũng là dịp để quảng bá di sản văn hóa này đến với du khách, mang lại hiệu quả cho công tác xúc tiến du lịch. 

Huyền Trâm